یک – در یک سالگی انقلاب ” زن، زندگی ،آزادی” ،از خون مهسا- ژینا درخت تناوری سر بر کشیده که د رسراسر ایران ریشه دارد. ریشه هایی که به آفتاب می رسند ودر شعارها شعله می کشند.”نشانه شناسی” این شعارها هدف پژوهش خواندنی فرشید دلشاد؛ پژوهشگر زبان‌شناسی و ایران‌شناس مقیم آمریکا است .
نشانه شناسی شعارهای خیزش مردمی ایران
فرشید دلشاد
فشرده:
شعار و شعارآفرینی دارای تاریخی دیرین در فن بیان در ادبیات جهان است. شعار، چونان یک دستگاه بلاغی، پیشینه ای دارد به درازای تاریخ پیدایش زبان. شعار، یک نمای گسترده از بزرگ‌ترین نگرانیها، ترسها، ناامیدی‌ها و همچنین خواست ها و امیدهای بازگوکنندگان آن را پیش روی ما مینهد. شعارها در درازای تاریخ چون نمادهای اجتماعی-سیاسی و فرهنگی، توده‌ها را به سوی کیش ها، آیینها و جهان نگریهای گوناگون با یکدیگر همراه ساخته و یا میان آنان جدایی انداخته است. شعارها گاهی خود بدل به ایدئولوژی و دین گردیده اند، مایه ی پیداش خیزش ها، شورش ها و انقلاب ها شده اند و یا دست کم، به این پدیده های اجتماعی دامن زده اند. شعارها می توانند در ساخت ها و بافت های گوناگونی پدیدار شوند. شعارها را میتوان «فریاد کشید»، «خواند»، «نوشت»، «نقاشی کرد» و یا حتی «پوشید». شعارها پیوندهای روشنی با کارکردهای اجتماعی، گروهی و فردی برقرار می‌کنند. با این همه، و با وجود ارزشمندی و توانایی تاریخ سازی شعارها، تاکنون در چارچوب پژوهش‌های ایرانشناسی چه در ایران و چه در جهان غرب توجه چندانی به ماهیت بلاغی-بیانی و تأثیرگذاری آن‌ها نشده است. این جستار، به تحلیل زبان‌شناختی و معناشناختی شعارها در خیزش های گسترده‌ی ایرانیان علیه جمهوری اسلامی و رهبری آن از شهریور سال جاری تاکنون (دیماه ۱۴۰۱) می‌پردازد.
پیشگفتار
خاورمیانه و به ویژه ایران دارای تاریخی گسترده و نوآورانه در رویکرد به سازههای شعاری برای نشان دادن اندیشه های گوناگون در جنبش های اجتماعی و فرهنگی و سیاسی و همچنین، بازنمود خواستها، دیدگاهها و برجسته کردن آرمانهای مردمی است. اگر ما تاثیرگذاری شعارها را با نگرش به سنت ادبی جامعه‌های شرقی بررسی نماییم، جامعه‌ای که در آن این ابزار بیانی-بلاغی شکل گرفته و ساخته شده، آنگاه این پدیده آشکارتر می‌شود. همان گونه که در روند این پژوهش خواهیم خواند، در زبان پارسی، این شعارها از دید ساختاری همه شاعرانه، آهنگین، و کمابیش دارای قافیه و ردیف هستند و تا اندازهی فراوانی نشان از پیوند پدیدآورندگان و یا بازگو کنندگان آن با پیشینه‌ی فرهنگی و ادبی پردازندگان آن است. شعارها از گونه، سبک و دستور زبانی ویژهای پیروی می‌کنند و از این روی باید از دید ساختاری، از ضرب‌المثل ها ،کلمات قصار (گزیده گوییها) اصطلاحات روزمره و دیگر ساختارهای گفتاری به شکل مستقل و متمایز بررسی شوند.
بیشتر پژوهشها پیرامون چیستی و انگیزهی ساخت شعارها، گرانش خود را روی شعارهای “مُجاز” و “حکومتی” گذاشتهاند که چون ابزاری برای نمایش ایدئولوژی چیره از سوی نظریه پردازان (ایدئولوگ های) رژیم و رسانه‌های رسمی ساخته، تأیید، پیشتیبانی، پراکنده و دیکته شده اند. اگرچه این گونه از شعارها در ماهیت خود – مانند شعارهای خودجوش مردمی – آرمان مشابهی دارند و ویژگی‌های برانگیزانندهی آن‌ها با شعارهای ضد رژیم قابل مقایسه است، اما “شعارهای مردمی” – به معنای شعارهایی که از سوی مردم مخالف دولت ساخته می‌شوند – در مقایسه با شعارهای حکومتی عموماً در بُعد کارکردی خویش با چالشهای بزرگی روبه‌رو هستند. از این روی، شعارهای برخاسته از میان توده ی ناخشنود و مخالف رژیم نماد نافرمانی مدنی بشمار میروند. این به ویژه زمانی روشن تر می‌شود که شعارهای ضد رژیم باید در یک نظام نابرابر و غیرِدموکراتیک و ستمگرانه، که آزادی بیان را به سختی در تنگنا میگذارد ، فریاد زده شود و یا به گوش شنوندگان یا مخاطبان برسد. این پژوهش به بررسی نشانه‌شناسی این شعارهای مردمی و ابزارهای زبانی برای رساندن پیام خود به مخاطبان می‌پردازد.
یکی از پیچیدگی ها، هنگام نگرش به پژوهش‌های علمی پیرامون شعار و شعارپردازی – و به ویژه در پیوند با دوران ایران پس از انقلاب اسلامی – در رویکرد این بررسیها به شعارها برجسته می‌شود. کمابیش همه ی جستارهای چاپ شده به گونه‌شناسی و جنبه‌های ایدئولوژیک شعارها می‌پردازند تا به ویژگی‌های زبان‌شناختی-واژه شناختی آن‌ها. به بیان دیگر، این نوشته ها، بیشتر بر واشکافی سیاسی-اجتماعیِ بازتاب یافته در این شعارها تکیه می کنند؛ درونمایههایی مانند «امید و آرزو»، «خواست برای تغییر»، «آزادی و برابری»، «پیکار با ستم» و مواردی از این دست. از این رو این پژوهش ها کمتر به ویژگی های گزارهای (phraseological) و زبانی شعارها پرداختهاند. جستار پیش روی، گرانش خود را بر معناشناسی، نشانه شناسی، تمثیل ها و استعاره‌های قابل کشف در شعارهای ضد رژیم قرار میدهد.
*
این پژوهش که در شماره ی ۱۴۱ فصلنامه معتبر “ره آورد”- زمستان ۱۴۰۱-منتشر شده است.” زن روز” ضمن سپاس از شعله شمس شهباز سردبیر و میترا مفیدی معاون سردبیر و سرپرست بخش فارسی ره آورد ، این پژوهش خواندنی را که با عنوان” نشانه شناسی شعارهای خیزش مردمی ایران” منتشر شده در ۶ قسمت باز نشر می دهد.
***
یادداشت نویسنده : پایه ی شعارهای بررسی شده در این جستار، رسانه های دیداری و شنیداری، و چاپی ایرانی و شبکه های اجتماعی گوناگون از جمله ایران اینترنشنال، الجزیره، بیبیسی فارسی، آ.آر.دی و تسد.دی.اف آلمان ARD) (ZDF, است. دیگر منابع دربرگیرنده ی وبلاگها، تارنماها، اینستاگرام، توییتر، تلگرام و پیام های واتساپ در دسترس نویسنده بوده است. شعارهای غیرفارسی و نیز آن دسته از شعارهایی که صرفاً از سوی ایرانیان بیرون از مرزهای جغرافیایی کشور بیان شده یا نوشته شده اند، در اینجا مورد بررسی قرار نگرفته اند تا نمایی روشن و ویژه تنها از شعارهای میهنی فریادشده در کوچه و خیابان های ایران ارائه شود. همه شعارهای یاد شده بی کم و کاست بازتاب داده شده اند. هیچ گونه ویرایش یا دگرگونی در ساخت این گزاره ها انجام نگرفته و از این روی نویسنده از خواننده ی گرامی به دلیل گزارش برخی از شعارهای زننده و برهنه پوزش میخواهد و امیدوار است که این پدیده را با دید علمی و با پرهیز از نقد اخلاقی این نوشتار ارزیابی کند.