سه- چیستی ریشه هایی به آفتاب می رسند ودر شعارهای “انقلاب مهسا” شعله می کشند،چگونه باید شناخت؟ آرمان انها چیست و پرآوازه ترین انها کدامینند؟
نشانه شناسی شعارهای خیزش مردمی ایران – ۳
خیزش های اعتراضی کنونی در ایران – در زمان نگارش این جستار – به دنبال کشتن مهسا امینی (به کردی: ژینا مهسا امینی)، دختر ۲۲ ساله کردی که به دست گشت ارشاد کشته شد، در سراسر ایران ریشه دواند. مهسا پس از بازداشت از سوی پلیس به دلیل “بدحجابی” مورد آزار و آسیب جسمی قرار گرفت و سرانجام قربانی خشونت نیروهای گشت ارشاد گشت. برخی از کارشناسان بر این باورند که «کنشهای دلیرانه ی و نافرمانی مدنی از سوی معترضان علیه علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران و رژیمی که او نماینده ی آن است، بخشی از یک پیکار طولانی سیزیف واری است برای دموکراسی، چیرگی دادگری و استقلال در میان مردم ایران».[1]
ماهیت شعارهای مردمی که دولت و ایدئولوگ‌های جمهوری اسلامی ایران را در خیزش های امروز آماج خود قرار می‌دهد – و نوای آن اکنون در بیش از ۱۲۰ کلانشهر و شهرستان کوچک در سراسر کشور شنیده می‌شود – نشان از خواست مردم برای دگرگونی، اراده و آرمان معترضان آن دارد. من در این کوته نوشت به گردآوری، تفسیر، تأویل این شعارهای برگزیده از دیدگاه معناشناسی و نشانه‌شناسی چونان نمونه‌ای از پرآوازهترین شعارهایی که امروزه در خیابان‌های ایران شنیده می‌شود، پرداخته‌ام.
بگذارید به طرح یک پرسش ساده بپردازیم.
- آنگاه که شعارها بتوانند با درونمایه، فرهنگ و آرمانهای بازگویندگان خود پیوند برقرار کنند، چه تأثیراتی بر مردم می‌گذارند؟
از دید روان‌شناختی و روان‌شناسی عصبی در همان دم که ما شعاری از این جنس را می شنویم، شعاری که مردم در کوچه و خیابان سر می‌دهند، اعصاب مغزی ما بدون خواست ما دچار هیجان و اضطراب می‌شود، تپش قلب، نبض و گردش خون ما افزایش مییابد. شعارها بی گمان برای سردادن و فریاد زدن از سوی مردم در ” کوچه و خیابان” و “ملاء عام” طراحی شده اند و از این روی بیش از بینایی، حس شنوایی شنونده را برمی انگیزانند. با وجود این که دیدن خیزشگَرانی که شعار سرمیدهند، می تواند برای تماشاگران هیجان‌برانگیز باشد، حس بینایی کمتر از شنیدن بر روش اندیشیدن مردم تأثیر می‌گذارد. درست از همین روی، از شعارهای سیاسی به گونه ای گسترده در سیاستهای دولتی بهره جویی می شود و هدف آن، کنترل و جهتدهی رفتار عمومی است. با این وجود، همه‌ی شعارهای سیاسی از سوی مقام های دولتی طراحی نشده و یا از “بالا به پایین” دیکته نشده‌اند. همانگونه که نمونه ها نشان خواهند داد، شعارهای بررسی شده در اینجا از سوی معترضان ضد رژیم برخاسته و سرچشمه گرفته و “از پایین به بالا” دولت مقتدر را آماج خود کرده است.[2]
شعارهای کنونی بیگمان از سوی برخی از روشناندیشان یا نظریه پردازان «مردمی» ساخته و پرداخته شده اند و از دل مردم برخاسته‌اند اما آفرینندگان آن‌ها لزوماً قابل شناسایی نیستند. با این همه، راهبرد و بکارگیری این شعارها همان روش و یا شیوهای است که رژیم حاکم از آن سود میجوید، گرچه تفاوت بنیادین در این است که شعارهای حکومتیِ فرمایشی دارای دستگاهها و ابزارهای تهاجمی تر، گسترده تر و رساتری برای پخش شعارها در دست دارند. اما شعارهای ضد نظام که از سوی مردم ناخرسند سرداده می‌شوند، به دلیل ممنوعیت‌ها و اقدامات محدودکننده‌ای که از سوی رژیم بر آن‌ها اعمال می‌شود، از امکانات فراگیر برخوردار نیستند و به سادگی فیلتر و سانسور می‌شوند. از این رو به دلیل بی‌همراهی و پشتیبانی یک بسیج توده ای، شعارها نمی‌توانند چندان تأثیرگذار باشند و این “بسیج توده ای” یا همگانی مستلزم یک آموزه و راهبری است. به نظر می‌رسد خیزشهای کنونی در ایران فاقد این هر دو شاخصه، به ویژه دومی است.
بررسی شعارهای امروزه که درونمایه ی آن‌ها بیانگر خواست مردم یا دست کم معترضان – اگر حتی اکثریت خاکستری و یا اصطلاحاً خاموش را در نظر نگیریم – از ارزش بالایی برخوردار است. چنین پژوهشی می‌تواند از سویه ها و رشته‌های گوناگونی مانند انسان‌شناسی، زبان‌شناسی، واشکافی گفتمان سیاسی، روان‌شناسی، نشانه‌شناسی و معناشناسی انجام شود. بسته به دیدگاه و ابزار مورد استفاده برای بررسی شعارها، بازتاب و فرایند این پژوهش ها پیرامون شعارها می‌تواند متفاوت باشد. با این حال، یک امر روشن است و آن این که خیزشهای کنونی در ایران و ماهیت شعارهایی که سرداده می‌شود، بی گمان از جنبه های گوناگون با خیزش های پیشین متمایز است. حضور پررنگ زنان معترض، نسل درگیر اعتراضات، گستردگی و فراگیری خیزش ها، زمانمندی و درازای آن‌ها و نیز شعارهای دلیرانه ی زنانه، همگی این برداشت را تأیید می‌کند.
نگارنده در بررسی رسانه های ایرانی و غربی با توجه به شعارهای کنونی تظاهرات ضد رژیم، هیچ بررسی علمی مرتبط با شعارهایی که تا به امروز به کار رفته است را نیافته است. با این همه، یک گزارش خبری بی بی سی در سال ۲۰۱۸ همزمان با آخرین اعتراضات ایرانیان در همان سال منتشر شده است. از این رو، پیش از این که به واشکافی زبان‌شناختی شعارها بپردازیم، مایلم به شکل فشرده به این گزارش آنلاین اشاره کنم.
در پی خیزش های ژانویه ۲۰۱۸ / دیماه ۱۳۹۶، مجید محمدی، جامعه شناس و تحلیلگر سیاسی بی‌بی‌سی فارسی، گزارشی را با عنوان «تحلیل شعارهای حرکت اعتراضی دی ماه ۹۶ ایران» و زیرعنوانِ «شعارها چگونه ساخته می‌شوند» در ژانویه ی همان سال به چاپ رساند. نویسنده استدلال می‌کند که «شعارها در همه‌ی خیزش‌ها و جنبش‌های سیاسی ایران از جنبش مشروطیت تا حرکت اعتراضی دی ماه ۹۶ به نحو فی‌البداهه ساخته می‌شوند.» او در ادامه می‌نویسد: «کسی نمی‌تواند در اربیل و تل آویو و واشینگتن بنشیند و برای اجتماعات مردم در تویسرکان و ایذه و دورود شعار بنویسد».[3] اگر از تحلیل سیاسی محمدی در پیوند با این رویداد و تفسیر کمابیش بلند وی از ماهیت و ویژگی‌های خیزش های دی ماه ۱۳۹۶ بگذریم، به نظر می‌رسد که گزاره ی نخستین ارائه شده در عنوان فرعی پیرامون تحلیل شعارها بر هیچ منطق استواری پایه گذاری نشده است. از این روی دیدگاه وی مبنی بر «طبیعت فی البداهه شعارها» تنها در قلمرو یک حدس و گمان باقی میماند و آن هم به دلایل جامعه شناختی زبانی که من در دنباله‌ی این جستار آن‌ها را برخواهم شمرد.
من استدلال می‌کنم که آفرینندگی شعار تنها می‌تواند تا حدی “فی البداهه” باشد. این واقعیت که آفرینندگان شعارهای سیاسی عموماً برای مردم کوچه و بازار ناشناخته هستند، به این معنا نیست که آن‌ها از هیچ سربرآورده و ساخته شده اند. شعارهای موجود به هنگامِ خیزش های اعتراضی، چونان فرایند و واکنش به شرایط نابسامان و سرکوبگرانه ی اجتماعی-سیاسی رژیم شکل گرفته اند. شعارها به ویژه – به شرط فراگیری و پایداری آن‌ها – محبوبیت خود را وامدار فرمهای “طبیعیگرا” “اندیشمندانه”، “روشنگرانه” و “هوشمندانه ای” که در بستر آن ساخته و پرداخته شده‌اند، هستند. محمدی می‌گوید: « کسی نمی‌تواند در اربیل و تل آویو و واشینگتن بنشیند و برای اجتماعات مردم در تویسرکان و ایذه و دورود شعار بنویسد». این دیدگاهِ سست و کودکانهای است چرا که هیچ کس – به جز برخی از ایدئولوگ های رژیم که درگیر هذیان و توهم توطئه و دسیسه شده اند – ادعا نکرده است که شعارها بیرون از بافت اجتماعی جمعیتی که در آن کنش می‌کنند، تولید می‌شوند.
شعارها چه فی البداهه باشند و چه از پیش طراحی شده باشند در هیچ یک از گزینه های ممکن، نمی توان پیدایش جغرافیایی آن‌ها را تعیین کرد. حقیقت این است که شعارها – زمانی که به گونه ای راستین خواستها، خواهشها و آرمانهای کاربران خود را بازتاب دهند – ماهیت ضمیر و وجدان ناخودآگاه جهانی جامعه ای را که در آن زاده شده اند، آشکار می‌کنند. با آن که درونمایه ی همه شعارهای معترضان، خود جمهوری اسلامی و ایدئولوگ‌های آن را آماج قرار می‌دهد، اما با نگاهی موشکافانه تر به گزاره ها و معناشناسی آن‌ها، تفاوت‌های ویژهای نسبت به این که مخاطبان این شعارها کیستند برجسته می‌شود. از این روی، شعارهای به کار گرفته شده در خیزش های کنونی را می‌توان به دو گونه و یا ژانر جداگانه دسته‌بندی کرد.
الف- شعارهای کلیِ خواستار آزادی، برابری، دادخواهی و دیگر ارزشهای بنیادین در پیوند با حقوق بشر
این شعارها نسبت به دسته ی دوم دارای تاریخ طولانی‌تری از دوران پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ ایران هستند و می‌توان نشان آن‌ها را کمابیش در همه ی خیزش ها و اعتراضات مردمی از نخستین تظاهرات ضد رژیم در پایان دهه ی ۱۹۹۰ (۱۳۷۰) ردیابی و شناسایی کرد. از دیدگاه معناشناسی، همه ی این شعارها به حقوق و آزادی‌های اساسی استناد می‌کنند که از آغاز انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ به این سو به شدت مورد تهدید قرار گرفته اند. این شعارها به طور خاص رژیم را هدف قرار نمیدهند.
ب- شعارهای «تهاجمی» یا تندرو و بی‌پرده که هستی و ماهیت رژیم را مورد اعتراض و چالش قرار می‌دهند
این شعارها از دید تاریخی بسیار دیرتر از دسته ی نخست و در پاسخ به شکست رهبران و ایدئولوگ‌های رژیم در نگاهداری یا جامه ی عمل پوشاندن به وعده‌های خود – حتی تا حدی ظاهری – پدید آمده اند. زبان و زبانپردازی به کار رفته در این شعارها، بیشتر از دسته ی نخست، برهنگی و بی پروایی را نشان می‌دهد و محافظه کارانه نیست. شاید یکی از دلایل بنیادین این گستاخی زبانی در این نهفته باشد که بیشینهی تظاهرکنندگان در این خیزش ها وابسته به نسل جوان هستند و زبان جوانان عموماً کمتر معتدل و رعایتگر و بیشتر پرخاشجویانه و بی‌پروا است، از این روی شرمگرایی و احتیاط در زبان – در مقایسه با نسل پیشین – جایی در زبان جوانان امروز دهه ی هفتادی و هشتادی ندارد.
————————————————————————————————————————————————————————————-
[1] https://news.stanford.edu/2022/09/26/understanding-protests-iran.
[2] Xia Nianxi (2015) 221: 109–116.
[3] MAJID MOHAMMADI 2019, in: https://www.bbc.com/persian/blog-viewpoints-42620668 (access 10/06/2022).