سوفیا نصرالهی
آذر ماه سال ۱۳۲۹ بزرگترین فرار از زندان تاریخ سیاسی ایران رخ می‌دهد. توده‌ای‌ها با یک برنامه‌ریزی دقیق و نفوذ در دل ارتش موفق می‌شوند چند تن از سران حزب توده را از زندان فراری بدهند از جمله نورالدین کیانوری، خسرو روزبه، مرتضی یزدی و عبدالحسین نوشین که البته این آخری یکسالی بیشتر به پایان حبسش نمانده بود و ترجیح میداد حکمش را بکشد اما تن به دستور حزب داد.
مستند “فرار از قصر” روایت جذاب این واقعه است. از آنجایی که در سال‌های اخیر حزب توده کمتر مورد مناقشه بوده و از ملی تا سلطنت‌طلب تا مذهبی و غیره همه با چوب خائن و غیره توده‌ای‌ها را زده‌اند احتمال اینکه غر بزنید چقدر فیلم مبنای تاریخی‌اش صحیح است یا نه، کم است. وقایع البته تا جایی که من از نوجوانی قصه توده‌ای‌ها و چپ‌ها را دنبال میکردم و حتی اولین برخوردم با دو کتاب که در فیلم به آنها اشاره می‌شود یعنی اعترافات خسرو روزبه و اعترافات کورکورانه از او، در کودکی در کتابخانه‌مان اتفاق افتاده بود، صحت تاریخی‌شان درست است اما چیزی که مرا بیشتر جلب فیلم کرد شیوه روایت بود. بازسازی بخش‌هایی از فرار از زندان و نمایش زندان قصر از بالا و بعد فرم قصه‌گویی با استفاده از این عکس. آدم‌های اصلی قصه همه در این عکس حضور دارند. ماجرا از تلاش برای فراری دادن آنها شروع می‌شود اما به گذشته و آینده هر کدام از این چهره‌ها نقب میزند. اینجاست که فردیت آدمها اهمیت پیدا می‌کند. حزب توده به عنوان یک سازمان سیاسی عملکرد فاجعه‌باری در تاریخ ایران داشته اما طیف توده‌ای و اعضای حزب کثرت جالبی دارند. خود خسرو روزبه علیرغم آن قضیه کشتن حسام لنکرانی که نشان می‌دهد چقدر سرسپرده حزب بوده اما آدم جالب سرسختی در دفاعیاتش است. یا اینکه کیانوری عجب مار حیرت‌انگیزی است و عاقبت هم او قسر درمی‌برد و به مرگ طبیعی می‌میرد. یا نوشین چه عاقبت غم‌انگیزی داشته و واقعن هنرمندی بوده و روایت انتظامی از او چه شیرین است.
بامزه اینکه موقع دیدن فیلم یک‌جایی از وجودم یاد رادیو تراژدی بود. بخاطر نوشین و مرتضی کیوان و استپانیان؟ شاید. و آخر تیتراژ اسم کریم نیکونظر را که در تشکرها دیدم فهمیدم بیراه نرفته بودم. مستند عمادی شبیه اپیزودهای رادیو تراژدی است. روایتی جذاب که سرنخ را دستتان می‌دهد. اما تاریخ را میان روایت‌های متفاوت باید جستجو کرد. این را می‌نویسم برای آنهایی که ممکن است گیر بدهند به زاویه نگاه. خوبی “فرار از قصر” این است که لااقل برای آنهایی که فکر می‌کنند مستند تاریخی چیز خسته‌کننده‌ای است شاهد مثال می‌شود که مستندها می‌توانند تریلر هیجان‌انگیز شوند.