رابطه‌ی تن با داد

سرور کسمایی

در درس‌گفتارهای مسکوب که این روزها هم چنان مشغول تکمیل و بازسازی و ویراستاری بخش‌های پایانی آن هستم، گاه نکاتی هست که نمی‌شود از کنارشان گذشت، چون فکر را چنان درگیر خود می‌سازد که ناچار باید برای تامل بیشتر، کار را متوقف کرد، در یادداشت‌های کلاس، یا فیش‌های مسکوب و حتی ‌چرک‌نویس‌های ارمغان مور کاوید تا آن را درک و دقیق‌تر منتقل کرد.

چند جلد پایانی شاهنامه بویژه پادشاهی انوشیروان به قول مسکوب «انبوهِ درهم‌تنيدة‌ی به ظاهر گسسته‌ی حكمت عملي» است، سرشار از مفهوم‌ها، تعریف‌ها، آموزش‌ها و راهنمایی‌هایی که از قضا در روزگار ما هم‌چنان بروز و کارآمد است. چند نکته‌ی درخشان اندیشه‌ی سیاسی و نظریه‌ی اجتماعی زمانه‌ی فردوسی را که ریشه در اسطوره‌‌ی آفرینش در فرهنگ پیشااسلامی دارد، در این بخش می توان یافت. از جمله:

– بی‌داد ستمگر نه تنها به تن دیگران آسیب می‌رساند، بلکه بیش و پیش از همه به تن خود او ستم می‌کند. نمونه:

هر آن‌کس که اندیشه‌ی بد کند

به فرجام بد با تن خود کند

یا هشدار فرنگیس به پدرش افراسیاب در کشتن سیاوش:

ستمکاره‌ای بر تن خویشتن

بسی یادت آید ز گفتار من

– بي‌دادِ ستمگر نه تنها تن انسان‌ها بلکه تَنِ طبيعت را هم آزرده مي‌كند. «آب، خاك، هوا، در و دشت، گياه، دد و دام، در يك كلام، جهان را تباه مي‌کند». شير در پستان گاو مي‌خشكد. آب در کین سیاوش سیه‌پوش می‌شود. زمین خون او را نمی‌پذیرد و به جای خون پَر سیاوشان می‌روید که دائم نشان تازه‌شدن کین او و دادخواهی است. نمونه شرم گیاه از روییدن:

گیاهی که روید بدان بوم و بر

نگون آرد از خشم خورشید سر

– بی‌داد پادشاه (یا هر صاحب قدرتی) ارزش‌‌ مقام او را از بین می‌برد. اشاره به رفتار پهلوانان با شاهان بی‌خرد و بی‌دادگر. نمونه خشم و ناسزاهای رستم به کاووس:

همه کارت از یکدیگر بدتر است

ترا شهریاری نه اندر خورست

چرا دارم از خشم کاووس باک

چه کاووس پیشم چه یک مشت خاک

– و از همه جالب‌تر، چرایی این رابطه‌، یعنی رابطه‌ی تن و داد را در اسطوره‌ای باید جست مربوط به آفرینش. وقتی اهريمن حمله مي‌كند به اهورامزدا، او جهان را براي نبرد با اهریمن مي‌آفريند چون به کمک انسان نیاز دارد. مسکوب می‌پرسد: اما این آفرینش چگونه صورت می‌گیرد؟ و از قول فردوسی پاسخ می‌دهد: اهورامزدا خودش را مي‌انديشد و از انديشه‌اش جهان آفریده می‌شود. یعنی جهان یک اندیشه‌ی اندیشیده است. اهورامزدا تن انسان و تن جهان را از تن خودش می‌آفریند. این تن بنا بر اندیشه‌ی داد و در برابر بی‌داد اهریمن ‌آفریده شده است.